De dood bij Samusocial – Rafaël, coördinator van de mobiele teams getuigt.

24/11/2023

Sommige onderwerpen liggen moeilijker dan andere. Ze verschijnen terloops in onze artikels, in onze bewustmakingscampagnes en in de getuigenissen die we samenbrengen, maar we snijden ze zelden frontaal aan. Zijn we bang om bij anderen pijnlijke wonden open te halen? Wellicht. Uit kiesheid ook. Uit angst om niet de juiste woorden te vinden om de smart te benoemen. De dood is zo’n onderwerp. En toch… Toch is de dood een wezenlijk onderdeel van de dagelijkse leefwereld van onze medewerkers, omdat ze er elke dag de strijd mee aangaan. De dood kan een sociaal, fysiek of ideologisch gezicht hebben en de daklozen die wij ontmoeten, komen op hun weg vaak van nabij of van ver in aanraking met de dood. In 2022 vernamen we dat 47 mensen die ooit het pad van Samusocial hadden gekruist, overleden waren. Het jaar 2023, met 30 geregistreerde sterfgevallen alleen al van januari tot april, lijkt nog dodelijker te worden. Om meer te weten te komen over de realiteit die achter deze grimmige statistieken schuilgaat, gingen we op de koffie bij drie van onze medewerkers: Rafaël, coördinator van onze mobiele hulpteams, Céline, psycho-medisch-sociaal referentiepersoon in ons centrum voor alleenstaande mannen en Aude, coördinatrice van het Step Forward programma, dat inzet op huisvesting. Alle drie wilden ze hun verhaal vertellen, met emotie en schroom, angst en hoop, berusting en vastberadenheid.

We vinden Rafaël in ons opvangcentrum voor alleenstaande mannen. De mobiele hulpteams hebben hun uitvalsbasis op de zevende verdieping van dit imposante gebouw waar elke nacht meer dan 250 mensen onderdak vinden. Vanuit hun kantoren met uitzicht op Brussel lijken onze ‘maraudeurs’ wel te waken over de stad en de straten die ze op elk uur van de dag en de nacht doorkruisen. Rafaël zelf zwerft al 12 jaar door die straten. Hij deelt eten en dekens uit aan de daklozen die hij tegenkomt, verwijst ze door naar het ziekenhuis of een opvangcentrum en luistert naar hen. Dat vooral. In die 12 jaar heeft Rafaël duizenden mensen ontmoet op straat. Hij zit tegenover ons en legt een stuk papier op tafel waarop hij de namen heeft neergeschreven van mensen die hij ooit op straat heeft ontmoet en die ondertussen zijn overleden. “Doodgaan op straat komt vrij zelden voor”, klinkt het. “Veel overlijdens hebben natuurlijk te maken met het leven op straat, maar de mensen sterven meestal in het ziekenhuis, na spoedopvang“.

Rafaël en zijn teams krijgen het overlijden van iemand die ze volgen vaak te horen via hun partnernetwerk. “Wanneer een vereniging een sterfgeval verneemt, verwittigt ze het Collectief Straatdoden“. Het Collectief werd opgericht in 2004 en stelt zich als voornaamste doel daklozen een waardig afscheid te bezorgen. Naast het regelen van begrafenissen en individuele herdenkingen treedt het Collectief ook op als aanspreekpunt en brengt het andere daklozen, maar ook aan familieleden, vrienden en beroepsmensen uit de sector op de hoogte van het overlijden. “Doorgaans krijgen we langs die weg de informatie” aldus Rafaël. “Als we bij hen geen informatie vinden, gaan we langs bij de ziekenhuizen“.

“Het is altijd moeilijk om het nieuws binnen te krijgen. Als we op een week tijd twee of meer sterfgevallen vernemen, dan komt dat hard aan“, vertrouwt hij ons toe. “Veel medewerkers vinden het belangrijk om naar de begrafenis te gaan. Het is een manier om de opvolging tot het einde te verzorgen, maar ook om aan de familie te tonen – als ze aanwezig zijn – dat ze de persoon terzijde hebben gestaan gedurende zijn leven op straat. Het is soms de dood die de familie toont in welke situatie hun neef, broer of tante verkeerde”.

Zo’n persoonlijk rouwmoment en de mentale uitputting die daarmee gepaard gaat, wordt door de ene medewerker al intenser beleefd als door de andere, al naargelang van zijn of haar voorgeschiedenis en ervaring. Maar stel je je nadien vraagtekens bij je beroep. “Wanneer iemand overlijdt die we jarenlang hebben bijgestaan, dan vraag je je soms af of we zijn lijdensweg niet gewoon langer hebben gemaakt“, legt Rafaël uit. “Ik denk aan iemand die ‘s zomers en ‘s winters op dezelfde bank zat, in catatonische toestand, amper etend, zonder bescherming te zoeken tegen regen of sneeuw. Ze had wonden aan haar voeten waar we niet naar mochten kijken. Er is toen besloten over te gaan tot gedwongen opname – een ziekenhuisopname “onder dwang” in samenwerking met de politie – voor mensen die niet langer in staat zijn om zelf over hun toestand te oordelen. Eenmaal in het ziekenhuis hebben ze onmiddellijk haar twee voeten geamputeerd omdat ze door gangreen waren aangetast. Later troffen we haar opnieuw aan op straat. Het ziekenhuis had niet laten weten dat ze ontslagen was. Wij zijn toen opnieuw aan een gedwongen opname begonnen om deze vrouw onderdak te kunnen bieden. In totaal zijn we de procedure drie of vier keer opnieuw begonnen. En toen overleed ze”.

De zinnen van Rafaël zijn doorspekt met lange stiltes. Hij zoekt permanent naar de juiste woorden. “Je kunt niet anders dan de vraag stellen wat je uiteindelijk voor die persoon hebt gedaan. Ze vroeg niet om hulp. We hebben haar leven verlengd, dat staat vast, maar was dat wat ze wilde?”

Om dit soort delicate kwesties bespreekbaar te maken, neemt Samusocial deel aan rondetafelgesprekken met andere partners in de sector om van gedachten te wisselen over specifieke gevallen, soms met tegenstrijdige standpunten, en om informatie samen te brengen waarover de verschillende deelnemers beschikken. Vorig jaar werd één ding duidelijker dan ooit: de gezondheidscrisis heeft aanzienlijke littekens nagelaten op de geestelijke gezondheid. Om een meer kwalitatieve invulling te geven aan deze problematiek, hebben onze mobiele hulpteams er in 2023 vier psychologen bij gekregen. “Dat zal allicht iets bijbrengen” vindt Rafaël. Vorig jaar stuitte de maraude op iemand die ze al lange tijd volgden en die zich had opgehangen aan een boom. Dat was een schok voor ons en het herinnert ons eraan dat zelfmoord ook op straat een issue is. In zijn meest brutale vorm, maar ook zeer impliciet. “Ik ken mensen die drinken, roken en drugs gebruiken sinds ik twaalf jaar geleden bij Samusocial begon te werken. Is dat ook geen zelfmoord?“, vraagt Rafaël zich af.

Maar onze maraudeurs zijn er zich goed van bewust dat in hun job het slaagpercentage laag is. “Soms moet je tevreden zijn met kleine succesjes. Ik denk onder meer aan een man die de ontwenningskuren aan elkaar reeg en telkens herviel in zijn verslaving. Maar uiteindelijk gaf hij zijn lichaam wel iedere keer een drietal weken rust, soms langer“. Hij vervolgt: “Weet je, de dood is onvermijdelijk, het staat ons allemaal te wachten. Het is vóór je doodgaat dat alles moet gebeuren. De kwaliteit van mijn doodskist laat me koud.”